در بسیاری از مشاغل، کار تنها به ساعات روز محدود نمی‌شود. کارخانه‌ها، کارگاه‌های تولیدی، مراکز خدماتی و حتی برخی سازمان‌های اداری برای تداوم فعالیت خود ناگزیرند بخشی از نیروهایشان را در شیفت شب به کار بگیرند. به همین دلیل، قانون کار برای شبکاری تعریفی مشخص و مقرراتی ویژه در نظر گرفته است تا حقوق کارگران و مسئولیت‌های کارفرمایان در این زمینه روشن باشد.
ما در این مطلب به طور مفصل درباره قوانین شیفت شب و حقوق شب کاری و شیوه ثبت و محاسبه آن در سامانه حضور و غیاب آنلاین صحبت خواهیم کرد؛ پس اگر در این باره کنجکاو هستید مطالعه این مطلب را از دست ندهید. ما تلاش کرده‌ایم که در ادامه به تمام سؤالات شما درباره حقوق شب کاری پاسخ دهیم.
شب کاری در قانون کار به چه معناست؟ معنی شب کاری چیست؟
در قانون کار، «شبکاری» به کار کردن در ساعات شب گفته میشود؛ یعنی زمانی که بیشتر افراد در حال استراحت‌اند و کار کردن در آن بازه سخت‌تر است. به همین دلیل، قانون برای کار شبانه شرایط و مزایای ویژه‌ای در نظر گرفته است.
طبق ماده ۵۳ قانون کار ایران، هر کاری که بین ساعت ۱۰ شب تا ۶ صبح انجام شود، شبکاری محسوب میشود. افرادی که در این ساعات مشغول کار هستند، «کارگران شبکار» نام دارند و کارفرما موظف است علاوه بر حقوق پایه، مبلغی به عنوان حق شبکاری به آن‌ها پرداخت کند.
گاهی ممکن است کارگر فقط در بعضی از روزهای هفته در شب کار کند و در بقیه روزها شیفت روز داشته باشد؛ در این حالت هم، فقط برای همان شب‌هایی که کار کرده است، حق شبکاری دریافت می‌کند.
بیشتر بخوانید: حضور و غیاب در قانون کار؛ بررسی قوانین حضور و غیاب کارکنان
حقوق شب کاری چگونه محاسبه میشود؟
برای محاسبه‌ی حق شبکاری، قانون کار فرمول مشخصی در نظر گرفته است. این فرمول برای افرادی کاربرد دارد که در ساعات تعیین‌شده‌ی شبکاری مشغول فعالیت هستند؛ یعنی بین ساعت ۱۰ شب تا ۶ صبح، طبق تعریف ماده ۵۳ قانون کار.
به‌طور کلی، اگر کارگری در این بازه‌ی زمانی کار کند، «شبکار» محسوب میشود. با این حال، میزان پرداختی به شرایط شیفت او بستگی دارد:
اگر شبکاری جزو شیفت اصلی کارگر نباشد (یعنی به‌صورت موقت یا موردی در شب کار کند)، کارفرما موظف است ۲۰ درصد اضافه بر مزد ساعت کار عادی را به‌عنوان حق شبکاری بپردازد.
اما اگر کارگر به‌طور دائمی در شیفت شب مشغول فعالیت است، علاوه بر حقوق پایه، مبلغی تحت عنوان فوق‌العاده‌ی شبکاری دریافت می‌کند که میزان آن بر اساس توافق یا قرارداد کاری مشخص میشود.
یک مثال ساده برای محاسبه حقوق شب کاری (شيفت شب)
مثال زیر به شما کمک می‌کند تا نحوه‌ی محاسبه‌ی حق شبکاری را بهتر درک کنید.
فرض کنید یک کارگر به‌صورت روزانه ۱۰۰٬۰۰۰ تومان حقوق دریافت می‌کند.
برای محاسبه‌ی مزد ساعتی او، عدد ۱۰۰٬۰۰۰ تومان را بر ۷٫۳۳ (میانگین ساعات کاری روزانه) تقسیم می‌کنیم:
7,33 ÷ 100,000=13,600 تومان در ساعت
حال اگر طبق قانون، برای شیفت شب ۳۵٪ فوق‌العاده‌ی شبکاری در نظر گرفته شود، باید ۳۵ درصد به مزد ساعتی اضافه کنیم:
۱۳٬۶۰۰×۰٫۳۵=۴٬۷۶۰ تومان
بنابراین، کارگر برای هر ساعت کار در شیفت شب ۴٬۷۶۰ تومان اضافه‌تر از مزد عادی خود دریافت می‌کند.
اگر این کارگر در طول ماه ۵ شب در شیفت شب کار کرده باشد و مجموع ساعات کاری شبانه‌ی او ۴۰ ساعت باشد، مبلغ کل حق شبکاری به شکل زیر محاسبه میشود:
۴۰×۴٬۷۶۰=۱۹۰٬۴۰۰ تومان
در نتیجه، مبلغ ۱۹۰٬۴۰۰ تومان باید به عنوان حق شبکاری به حقوق پایه‌ی این کارگر اضافه شود.
بیشتر بخوانید: روش های حضور و غیاب بیمه بیکاری ۱۴۰۲
فوق العاده شب کاری چیست؟
فوقالعاده شبکاری مبلغی است که علاوه بر حقوق پایه کارگر به افرادی پرداخت میشود که در ساعات شبانه (۱۰ شب تا ۶ صبح) کار میکنند. این مبلغ به دلیل شرایط دشوار کار در شب، استراحت کمتر و اثرات جسمی و روحی کار شبانه در نظر گرفته شده است. به عبارت ساده، فوقالعاده شبکاری نوعی مزیت قانونی برای جبران سختی کار در شب است.
چه کارگرانی مشمول فوقالعاده شبکاری هستند؟
کارگران شبکار:
کارگرانی که بین ساعت ۱۰ شب تا ۶ صبح فعالیت میکنند، مشمول دریافت فوقالعاده شبکاری هستند.کارگران نوبتکار یا شیفتی که شب کار میکنند:
اگر کارگر در برخی روزها در شب مشغول به کار شود و این ساعات جزو شیفت اصلی او نباشد، برای ساعات شبانه فوقالعاده دریافت می‌کند.کارگران دائمی شیفت شب:
افرادی که به‌طور دائم در شیفت شب فعالیت دارند، علاوه بر حقوق پایه، مشمول دریافت فوقالعاده شبکاری ثابت هستند که معمولاً درصدی مشخص از حقوق ساعت کار عادی است (معمولاً بین ۲۰ تا ۳۵٪ بسته به قانون و قرارداد).
قانون استراحت در شیفت شب چگونه است؟ آیا خوابیدن در شیفت شب مجاز است؟
افرادی که کار شب کاری انجام می‌دهند ممکن است دچار اختلال خواب شوند و در حین بیداری نیز عملکردشان پایین بیاید. با این حال استراحت در هنگام روز می‌تواند تا حدودی این مشکلات را برطرف کند. همچنین اختلالات خواب در افزایش احتمال بروز بیماری‌هایی مانند افسردگی، بیماری‌های قلبی و… نیز تاثیرگذار است.
کارگر شب کار باید در شیفت کاری خود مانند شیف روز به فعالیت بپردازند و قانون خواب در شیفت شب وجود ندارد؛ بنابراین خوابیدن در شیفت شب امکان پذیر نیست مگر اینکه کارگران با کارفرما به توافق برسند.
برخی از مهم‌ترین فواید شب کاری برای کارگران و کارمندان
شاید پیش خودتان این‌طور فکر کنید که با وجود عوارض شب کاری چرا باید افراد حاضر به کار شیفت شب شوند؟ همان‌طور که در بخش‌های قبلی اشاره کردیم؛ حقوق بیشتری برای شب کاری در قانون کار در نظر گرفته شده است. به همین دلیل افراد زیادی تمایل دارند که در ازای حقوق بیشتر، شب کاری انجام بدهند. همچنین به جز حقوق بالاتر معمولاً رفت و آمد در هنگام شب راحت‌تر است. ترافیک در ساعات پایانی شب و یا اوایل صبح کمتر بوده بنابراین زمان کمتری نیز صرف رفت و آمد میشود.
افرادی که در دو شیفت کاری مختلف و در مکان‌های متفاوت کار میکنند نیز شب کاری را ترجیح می‌دهند زیرا تایم روز آن‌ها خالی است و می‌توانند در روز هم به کار دیگری بپردازند. کار در شیفت شب به جز برای کارگران و کارمندان برای کارفرمایان نیز فواید زیاد دارد. برای مثال راندمان کاری افزایش پیدا می‌کند و میزان تولیدات کارگاه‌ها یا کارخانه‌ها چند برابر میشود. البته در برخی از مشاغل مانند مشاغل خدماتی نیز ضرورت‌هایی برای شب کاری وجود دارد.
بیشتر بخوانید: آشنایی با انواع قرارداد کاری و بررسی تفاوت آن‌ها
کار در شب برای چه کسانی ممنوع است؟
بر اساس قانون کار، شب کاری برای کارگران نوجوانان 15 تا 18 ساله ممنوع است. همچنین اگر محیط کار برای شب کاری مناسب نباشد نیز کارفرما اجازه استخدام نیروی شب کار را نخواهد داشت. شب کاری باید مورد توافق کارگر و کارفرما قرار بگیرد و کارفرما حق اجبار برای شب کاری را ندارد. کارگرانی که شب کار هستند اما شب کاری در قرارداد آن‌ها ذکر نشده است نیز نباید نگرانی داشته باشند زیرا در صورت بروز اختلاف و اثبات شب کاری، کارفرما موظف است تمام حقوق شما را برای بر مبنای حقوق شب کاری در قانون کار پرداخت کند.
درباره اضافه کاری شب کاری نیز باید بگوییم که قانون‌گزار ارجاع هر گونه اضافه کاری به کارگران شیفت شب را منع کرده است. اگر کارفرما چنین کاری را انجام دهد متخلف به شمار می‌رود. مجازات چنین عملی توسط کارفرما برای بار اول جریمه نقدی است و برای بار دوم می‌تواند بین 91 روز تا 180 روز حبس به همراه داشته باشد.
بیشتر بخوانید: حداقل حقوق قانون کار ۱۴۰۲ چقدر است؟
تفاوت شب کاری با شیفت شب برای اضافه کاری در چیست؟
قوانین مربوط به حقوق شبکاری در قانون کار کاملاً مشخص است، اما برخی افراد گاهی شبکاری و اضافه‌کاری در شب را با هم اشتباه می‌گیرند.
شبکاری به فعالیت در ساعات ۱۰ شب تا ۶ صبح گفته میشود و شامل فوقالعاده شبکاری است.
اضافه‌کاری زمانی رخ می‌دهد که کارگر بیش از ساعات کاری مجاز قانونی کار کند و به ازای هر ساعت اضافه‌کاری، حقوق بیشتری دریافت می‌کند.
ساعت کاری چیست؟
طبق قانون کار، به ساعاتی که کارگر برای انجام وظایف خود صرف می‌کند، ساعت کاری گفته میشود.
حداکثر ساعت کاری معمول ۴۴ ساعت در هفته است.
در برخی مشاغل سخت، ساعت کاری به ۳۶ ساعت در هفته (۶ ساعت در روز) کاهش می‌یابد.
اگر کارگر بیش از این ساعات کار کند، کارفرما موظف است اضافه‌کاری پرداخت کند.
بیشتر بخوانید: همه چیز درمورد اضافه کاری
لیست برخی از مشاغل شب کار؛ مهم‌ترین شغل‌های شیفت شب
مشاغل زیادی وجود دارند که شیفت شب در آن‌ها تعریف شده است و کارفرما چاره‌ای جز استخدام نیرو برای شیفت شب ندارد. برخی از مشاغل شب کار عبارت‌اند از:
| ردیف | مشاغل شبکار / شیفت شب |
|---|---|
| 1 | نگهبانان |
| 2 | کارکنان خانه‌های سالمندان |
| 3 | رانندگان اتوبوس‌های بین شهری |
| 4 | آتش‌نشانان |
| 5 | مأموران نیروی انتظامی |
| 6 | کارکنان بیمارستان |
| 7 | کارمندان صدا و سیما |
| 8 | پذیرش هتل‌ها و مهمانخانه‌ها |
| 9 | کارکنان فرودگاه، راه‌آهن و پایانه‌های مسافربری |
| 10 | پرسنل داروخانه‌های شبانه‌روزی |
| 11 | کارگران برخی از کارخانه‌ها و کارگاه‌ها |
بیشتر بخوانید: آشنایی با انواع شیفت های نگهبانی
جمع‌بندی پیرامون شب کاری
شب کاری یکی از گزینه‌هایی است که برخی کارجویان می‌توانند انتخاب کنند، اما در برخی مشاغل مانند پرستاری یا نیروهای امنیتی، حق انتخاب چندانی وجود ندارد و کار در شیفت شب ضروری است.
مزایا و شرایط شب کاری با شیفت‌های روزانه متفاوت است. به طور معمول، حقوق و مزایای افراد شبکار بیشتر از کارکنان شیفت روز است و اضافه‌کاری در شب نیز طبق قانون شامل حقوق بالاتر میشود. با این حال، هیچ کارفرمایی نمی‌تواند کارگر را مجبور به اضافه‌کاری در شب کند؛ انجام اضافه‌کاری باید توافقی باشد.
شبکاری مزایای خاصی نیز دارد؛ از جمله:
خلوت‌تر بودن ساعات کاری نسبت به روز
کاهش هزینه رفت و آمد
درآمد بالاتر نسبت به شیفت روز
در این مطلب، نحوه‌ی محاسبه حقوق و دستمزد شبکاری و همچنین اضافه‌کاری در شیفت شب به طور کامل توضیح داده شد تا کارگران و کارفرمایان بتوانند با آگاهی کامل از قوانین، برنامه‌ریزی مناسب داشته باشند.
سوالات متداول درباره شب کاری
۱. شبکاری در قانون کار به چه معناست؟
شبکاری به کار کردن در ساعات شب، یعنی بین ۱۰ شب تا ۶ صبح گفته میشود. کارگران شبکار مشمول دریافت حق شبکاری یا فوقالعاده شبکاری هستند تا شرایط دشوار کار در شب جبران شود.
۲. حقوق شبکاری چگونه محاسبه میشود؟
حقوق شبکاری معمولاً به صورت درصدی از حقوق ساعت کار عادی محاسبه میشود.
اگر شبکاری جزو شیفت اصلی کارگر نباشد، ۲۰٪ اضافه بر مزد ساعت عادی پرداخت میشود.
برای کارگران دائم شیفت شب، فوقالعاده شبکاری ثابت (۲۰ تا ۳۵٪ حقوق ساعتی) اعمال میشود.
۳.فوقالعاده شبکاری چیست و چه کسانی مشمول آن هستند؟
فوقالعاده شبکاری، مبلغی اضافه به حقوق پایه است که برای جبران سختی کار شبانه پرداخت میشود. مشمولان شامل:
کارگران شبکار (۱۰ شب تا ۶ صبح)
کارگران نوبتکار که بخشی از ساعات شب را کار میکنند
کارگران دائم شیفت شب
۴. قانون استراحت و خواب در شیفت شب چگونه است؟
قانون کار به طور مشخص اجازه خواب در شیفت شب را نمیدهد؛ کارگر باید فعالیت خود را انجام دهد. با این حال، توافق با کارفرما برای استراحت کوتاه در شیفت شب ممکن است.